Bữa nay mình vừa bắt được quả tin thú vị, xoay quanh một vụ đầu tư có liên quan đến Dune hiện đang bị chửi sml.
Cụ thể là hồi cuối tháng 11 năm ngoái, Christie’s, một công ty chuyên buôn bán các tác phẩm nghệ thuật, có mở một cuộc đấu giá tại Paris. Trong số các mặt hàng bên này đem ra đấu giá, có một phiên bản cuốn Dune rất đặc biệt. Thay vì là truyện gốc của Frank Herbert, nó chứa đựng nội dung của một bản chuyển thể Dune chưa bao giờ được bật đèn xanh, đáng lý đã được Alejandro Jodorowsky đạo diễn. Cuốn sách được chào bán với giá 25.000 Euro, và dự kiến sẽ chốt phiên với giá ~35.000 Euro gì đấy. Nhưng bất ngờ thay, quyển sách rốt cuộc lại được mua với giá gấp trăm lần. Cụ thể, sách đã được bán đi với giá 2.660.000 Euro (tầm 3 triệu đô), cho một nhóm tự xưng là TheSpiceDAO.
TheSpiceDAO là một cộng đồng những nhà đầu tư crypto (tức tiền mã hóa và các thứ liên quan đến công nghệ mã hóa) mê Dune. “DAO” viết tắt của “Decentralised Autonomous Organisation,” tức Tổ chức Phi tự trị Tập trung, còn Spice là gì thì anh em chắc thừa hiểu rồi. Vì là một nhóm phi tập trung, thế nên cả nhóm không có cơ cấu quản lý gì cụ thể hết. Tuy nhiên, một ngày đẹp trời nọ, có một thanh niên hay tin bản Dune bất thành của Jodorowsky sắp được rao bán, và đã nảy ra một ý tưởng lùa g…, à nhầm, cống hiến vì cộng đồng rất thiên tài: kêu gọi các thành viên trong cộng đồng của mình quyên tiền để mua quyển sách. Theo lời thành viên khởi xướng, mục đích đầu tiên của việc gọi vốn mua sách như vậy là để thể hiện rằng thiên hạ rất muốn để quyển sách trở thành tài sản công chúng, còn mục đích thứ hai là nhóm sẽ “trả tự do” cho nó bằng cách phát hành NFT cho mọi trang của quyển truyện.
Trong trường hợp anh em không hiểu thế tức là sao, mọi người hãy hình dung nôm na là nhóm này sẽ scan hết quyển sách ra thành các file ảnh, sau đó cộp lên đấy một cái mã vô hình. Cái mã sẽ chẳng bao giờ copy được, bất chấp các file scan nội dung sách vẫn có thể được copy và nhân bản lên vô tận. Sẽ vĩnh viễn chỉ có 1 file scan mang dấu chìm điện tử đấy thôi. Sau khi scan và cộp mã hết, chỗ mã sẽ được tung lên mạng để bán, và người mua các mã trên lý thuyết sẽ sở hữu cái file ảnh đấy, nhưng họ sẽ không thể ngăn bất kỳ ai khác copy và chia sẻ nội dung các file ảnh. Đáng chú ý là bản thân các file ảnh sẽ không được công bố rộng rãi trên toàn Internet, mà sẽ bị giấu biệt đi theo cách nào đấy.
Không chỉ dừng lại ở đấy, TheSpiceDAO còn dự kiến sẽ làm một series hoạt hình dựa trên cái quyển sách vừa mua và bán lại cho một dịch vụ streaming nào đấy, đồng thời cũng sẽ hỗ trợ các dự án làm tác phẩm phái sinh khác do cộng đồng thực hiện. Tất cả những điều này đều đã được TheSpiceDAO tuyên bố hồi đầu tháng 12, trong một bài phỏng vấn với BuzzFeed. Anh em có thể đọc full bài ở đây: https://www.buzzfeednews.com/article/amansethi/spicedao-dunedao-soby.
Cách đây mấy hôm, TheSpiceDAO đã tái đăng tải các dự định của mình lên Twitter, và trình bày chúng một cách gãy gọn hơn. Chúng bao gồm ba đầu mục:
1. Công khai nội dung của sách cho thiên hạ (trong phạm vi pháp luật cho phép)
2. Sản xuất một loạt phim hoạt hình lấy cảm hứng từ cuốn sách, sau đó bán nó cho một dịch vụ streaming nào đấy.
3. Ủng hộ các dự án phái sinh do cộng đồng thực hiện dựa trên cuốn sách này.
Ngay tức thì, cộng đồng mạng đã chỉ ra sự ngớ ngẩn trong hành động đấy của TheSpiceDAO. Cái đầu tiên, file scan của quyển này đã tồn tại trên mạng từ rất lâu rồi, tức là nếu muốn thì công chúng hiện vẫn hoàn toàn có thể tiếp cận với quyển sách mà chẳng cần mượn đến TheSpiceDAO.
Thêm vào đó, kể cả nếu chưa từng có bản scan nào tồn tại trên mạng, và TheSpiceDAO thực sự muốn giúp công chúng tiếp cận với quyển sách, họ chỉ việc quẳng file lên mạng là xong, chứ chẳng cần gắn kèm NFT nhùng nhằng gì cả. Cộp NFT vào các trang của sách là một hành động hoàn toàn thừa thãi, bởi ngoài tạo ra một sự khan hiếm giả tạo, nó không tạo thêm bất kỳ giá trị có nghĩa lý nào cho nội dung sách hay quy trình số hóa nội dung đấy. Đây chỉ là một sự cầu kỳ hóa thái quá, nhằm mang lợi nhuận về cho những thành phần đầu têu của nhóm chứ chẳng phải làm ơn làm phước cho người đời như họ rêu rao.
Cái thứ hai, và cái này nghiêm trọng hơn hẳn, đó là TheSpiceDAO không có quyền làm tất cả những việc họ làm. Họ chỉ mua một quyển sách, chứ không phải mua bản quyền nội dung của nó, và từ đấy không thể thực hiện bất cứ tác phẩm phái sinh nào dựa trên quyển sách này vì mục đích lợi nhuận cả.
Mọi người cứ tưởng tượng thương vụ TheSpiceDAO cũng chẳng khác nào việc mọi người đi mua 1 đĩa Blu-ray của Spider-man: No Homo (hay cái tít khỉ mẹ gì đấy mà Marvel đặt cho cái phim Spider-man mới nhất). Mọi người chỉ có quyền sở hữu cái đĩa đấy, và bật xem trong nhà hoặc bán lại đúng cái đĩa đó cho người khác thôi, chứ không được phép copy nó ra các đĩa Blu-ray trắng và bán những bản sao đấy cho người khác. Mọi người cũng không được phép tuyên bố giờ bản quyền với Spider-man thuộc về mình và điềm nhiên đi dựng phim với vẽ truyện về nhân vật đấy, hay cho phép ai khác làm tác phẩm phái sinh về nhân vật này dưới bất kỳ dạng thức nào cả. Thậm chí, mọi người còn không được phép bật nó và chiếu trong lớp hay cho nhiều người xem nếu chưa mua thêm một cái giấy phép trình chiếu công khai từ Marvel/Disney.
Giờ đảo Spider-man thành Dune, Marvel với Disney thành gia đình nhà Herbert và Jodorowsky (hoặc bên studio giữ bản quyền đối với bản phim của Jodorowsky), ta sẽ có vấn đề tương tự.
Nhưng mà nói đi thì cũng phải nói lại. Trên lý thuyết, TheSpiceDAO không vi phạm nghiêm trọng đến mức như thiên hạ cáo buộc. Nếu đọc lại lời lẽ của cái Tweet mà bên kia đăng, mọi người sẽ thấy bên này dùng câu chữ rất khéo. Họ bảo mình sẽ nỗ lực công khai sách “trong phạm vi pháp luật cho phép,” thế tức là chưa chắc họ sẽ tung toàn bộ bản scan lên mạng hay gì đó tương tự. Vả lại, trong bài phỏng vấn với BuzzFeed (một bài báo phần đông thiên hạ xem chừng không biết đến), bên TheSpiceDAO đã tuyên bố mình sẽ không tung file ảnh của nó lên mạng, chứng tỏ họ cũng hiểu mình không giữ bản quyền với nội dung của quyển truyện rồi.
Bên cạnh đó, cái dự án hoạt hình mà họ bảo muốn làm sẽ được “lấy cảm hứng” từ cuốn sách, chứ không phải chuyển thể hẳn cuốn sách. Việc mượn cảm hứng từ các tác phẩm có sẵn trong nghệ thuật là chuyện cực kỳ bình thường, được luật cho phép hẳn hoi. Trên thực tế, ta từng có những tác phẩm khác lấy cảm hứng rất thẳng thừng từ Dune, với tiêu biểu nhất là Star Wars, thó từ concept cho đến cả hình ảnh. Bản thân cuốn Dune gốc cũng được Frank Herbert vay mượn cực kỳ nhiều từ The Sabres of Paradise và Seven Pillars of Wisdom, đến mức có nói thẳng là Herbert đạo trắng trợn hai quyển này cũng chẳng sai lắm (mọi người có thể tham khảo thêm 1 bài về chuyện ấy ở đây: https://scifivietnam.blogspot.com/2021/06/shamil-sabers-of-paradise-va-bong-dang.html). Vậy tức là tùy thuộc vào cách series TheSpiceDAO dự tính làm được triển khai, nó có khi cũng sẽ không bị các bên giữ bản quyền của Dune sờ gáy.
Tương tự, cái mục thứ 3 trên lý thuyết cũng chẳng vi phạm bản quyền gì hết. Họ chỉ bảo sẽ “ủng hộ” các dự án cộng đồng xoay quanh quyển Dune đấy thôi, chứ chẳng nói ủng hộ kiểu gì. Đấy có thể chỉ là ủng hộ về mặt tinh thần, chẳng hạn thấy có ai làm gì thì nói một câu chúc may mắn, retweet cho 1 phát, hoặc cùng lắm thì giúp liên hệ với bên nắm bản quyền thật để nhờ họ xem xét, chứ không phải bản thân TheSpiceDAO sẽ cấp vốn hay cấp phép gì hết. Và nếu các dự án cộng đồng họ chọn để ủng hộ toàn là các tác phẩm châm biếm chế nhạo, hoặc cũng chỉ lấy cảm hứng đơn thuần như series họ định làm thôi, thì họ càng chẳng làm sao cả, vì pháp luật bên Mỹ sẽ không coi các tác phẩm như thế là vi phạm bản quyền.
Nhưng kể cả nếu 3 cái mục trong tuyên bố trên không vi phạm gì, ta vẫn còn một dấu hỏi to đùng, đấy là vụ cái NFT.
Anh em đừng quên là ngay cả khi không tung file ảnh scan sách lên, bên TheSpiceDAO vẫn đang tính sẽ phát hành NFT dựa trên bản scan của nó. Đây là làm tiền dựa trên một thành phẩm phái sinh, gắn liền với bản Dune đấy rồi. Có thể bên TheSpiceDAO sẽ lập luận rằng việc họ làm về căn bản giống như xé từng trang quyển sách ra và bán lại, và như thế thì sẽ được một thứ gọi là “thuyết lần bán hàng đầu tiên” trong luật bảo hộ. Trong trường hợp anh em không biết nó là gì, thuyết lần bán hàng đầu tiên cho phép khách hàng mua 1 sản phẩm thương hiệu hay có bản quyền được bán lại chính vật phẩm đấy mà bên giữ bản quyền/thương hiệu không làm gì được. Ví dụ, mọi người có thể mua 1 quyển Dune từ Nhã Nam, sau đó đọc xong thì bán quyển Dune đấy đi cho một hàng sách cũ, hoặc thậm chí xé lẻ từng trang bán cho người khác nếu muốn, mà cả Nhã Nam lẫn gia đình Herbert đều chẳng thể làm gì được mọi người.
Tất nhiên cái thuyết này cũng có một số ngoại lệ, và nếu muốn biết rõ hơn mọi người có thể tham khảo clip này, xoay quanh 1 vụ kiện liên quan đến nó với bản chất tương tự:
Quay về với vụ của TheSpiceDAO nhé. Vấn đề với cái lập luận tiềm tàng đấy là điều này chỉ đúng nếu thứ TheSpiceDAO rao bán là bản thân quyển sách kia, hoặc các bộ phận trực tiếp lấy ra từ quyển sách họ đã mua. Ở đây, TheSpiceDAO copy ra một phiên bản số mới toanh, và sau đấy bán các mã dựa trên cái bản sao đó. Làm thế này thì chẳng luật nào bảo vệ cả, và rốt cuộc những gì TheSpiceDAO làm vẫn là hành vi phạm bản quyền.
Và ngay cả trong trường hợp bên đấy bằng cách nào đó lách được hết luật lệ để bán trót lọt chỗ NFT, ta vẫn sẽ quay ngược về với một câu hỏi đã đặt ra lúc ban đầu: tại sao phải làm thế? Trước khi TheSpiceDAO “trả tự do” cho Dune của Jodorowsky, nó đã tự do sẵn rồi. Cái NFT cộp vào chẳng giúp nội dung lan truyền đến với công chúng một cách dễ dàng hơn, chẳng giúp tăng cường tính sở hữu của công chúng đối với nó (cả trên phương diện kỹ thuật lẫn pháp lý), và nói chung chẳng làm nó tự do hơn theo bất kỳ nghĩa nào cả. Ngoài việc mang lại một khoản lợi nhuận (có thể bất hợp pháp) cho cái bên TheSpiceDAO kia, vụ phát hành NFT dựa trên các trang sách Dune của Jodorowsky chỉ như một trò tô son cho lợn vô bổ.
Nhưng mà mấy cái này chỉ là suy luận của một thằng không chơi crypto, không được đào tạo về luật, thế nên khả năng cao không nhìn ra được sự thâm thúy và cái lợi trời bể tiềm ẩn của dự án này. Nếu trong này anh em nào rành về NFT với luật bản quyền, mong mọi người hãy bình thêm vào dưới comment để thiên hạ còn được mở mắt với.
***
Bài gốc được đăng trong group Hội thích truyện Sci Fi trên Facebook. Cùng ghé chơi group để thảo luận về bài viết hoặc đọc thêm các bài tương tự, bạn nhé.
↓