Hôm qua mình đã có một bài về The History of the Decline and Fall of the Roman Empire, bộ sách lịch sử đã được dùng làm nền tảng cho một trong những series Sci Fi hết sức kinh điển là Foundation của Isaac Asimov. Hôm nay thì trong lúc đọc một cái bài đăng xoay quanh ngành dịch tễ học, mình lại tình cờ bắt được cuộc hội thoại bên dưới, gần như tả lại nguyên si ý tưởng nền của Foundation. Thật trùng hợp 🐧.
Trong trường hợp có anh em nào chưa biết, series Foundation được xây dựng dựa trên ý tưởng là một nhà toán học kiêm tâm lý học tên Hari Seldon đã phát minh ra một phương pháp khoa học mới, diễn giải tâm lý con người ra dưới dạng các phương trình toán học và từ đó tiên liệu hướng phát triển của nền văn minh trong tương lai. Cái phương pháp đấy được Seldon đặt tên là psychohistory.
Tuy nhiên, psychohistory có rất nhiều điểm yếu. Vấn đề đầu tiên là nó không thể được áp dụng để tiên đoán hành động của từng cá nhân riêng lẻ, bởi vì mỗi một con người là một biến số quá bất định. Chỉ khi lắp số liệu của một nhóm người cực đông vào phương trình, tối thiếu cũng phải là dân số cả một hành tinh, thì kết quả nó đưa ra mới bắt đầu chính xác (và đấy là chỉ trong trường hợp KHÔNG cho đối tượng nghiên cứu biết gì về kết quả thôi nhé). Vấn đề thứ hai là psychohistory về cơ bản là khoa học xác suất, chỉ có thể cho ra được tỉ lệ phần trăm của chiều hướng xảy ra của các sự việc, và mốc thời gian càng ở xa thì càng tỉ lệ kết quả được chính xác càng thấp. Anh em cứ hiểu đơn giản là nó như dự báo thời tiết ấy, có thể đoán được là ngày mai sẽ mưa với độ chính xác 95% (nhưng vẫn còn 5% có thể sẽ nắng), càng đi ra xa thì độ chắc chắn của phỏng đoán càng tụt xuống. Bên cạnh đó, psychohistory là một ngành khoa học quá mới mẻ, thế nên bản thân Seldon cũng không thể đảm bảo sự chính xác của nó.
Cả 3 cái điểm yếu này đều trở thành những mốc xung đột cho tác phẩm. Trong vào trăm năm đầu tiên, các tiên đoán Seldon đưa ra gần như đều cực kỳ chuẩn xác, bởi vì mốc thời gian nó rất gần. Nhưng rồi sau đấy thì sự bất định của con người đã làm mọi thứ trở nên lung lay. Bản thân Seldon cũng ý thức được việc tính toán của mình có nhiều thiếu sót, và đã bí mật thành lập một tổ chức là Second Foundation, nơi nuôi dưỡng những nhà khoa học chuyên nghiên cứu và cải thiện ngành psychohistory cũng như ngấm ngầm giúp lịch sử tương lai của vũ trụ không đi lệch quá xa hoạch định ban đầu.
Tuy nhiên, ngay cả với phiên bản psychohistory đã trải qua mấy thế kỷ được cập nhật và phát triển lên hết sức ưu việt, Second Foundation vẫn không tiên liệu được sự xuất hiện của một cá nhân nhất định (hay đúng hơn là đã tiên liệu được sẽ có một yếu tố bất ổn xuất hiện trong giai đoạn đấy, nhưng không thể đoán nổi hành động cụ thể của nó vì yếu tố đấy quá nhỏ), và nhân vật này suýt nữa thì đạp đổ toàn bộ hoạch định của Seldon. Đến tận sau khi đã qua khỏi kiếp nạn kia rồi, Second Foundation lại gặp phải một vấn đề nữa là kế hoạch diễn ra... quá chuẩn, bởi vì theo đúng lý thì nó tối thiểu cũng phải lệch lạc đi ít nhiều sau khi đã rời xa mốc ban đầu đến thế, đặc biệt lại đã còn bị cái yếu tố bất định hồi trước phá ngang. Thế là Second Foundation một lần nữa phải cong đít lên kiểm tra xem mình đã sai ở đâu mà nó lại... đúng đến vậy 🐧.
Nếu đọc xong phần đó và so sánh nó với cuộc hội thoại bên dưới, anh em hẳn sẽ thấy chữ dịch tễ học có thể được thay bằng psychohistory và bản chất cuộc trò chuyện sẽ gần như không thay đổi mấy. Đôi bên cùng có độ chắc chắn thua xa so với các ngành khoa học "cứng" khác vì cùng phải làm việc với con người, một trong những yếu tố khó đoán nhất vũ trụ; cả hai lại còn gặp chung vấn đề với việc truyền đạt kết quả nghiên cứu cho công chúng (mặc dù theo hai hướng ngược hẳn nhau: psychohistory thì phải giữ kín kết quả, dịch tễ học thì bị ép phải trình ra kết quả quá nhanh); hai bên cũng còn tương đối trẻ so với các ngành khác, và liên tục phải được nghiên cứu thêm và nghi ngờ, chất vấn; và cuối cùng, điểm chung lớn nhất của chúng nó là giữa lúc nước sôi lửa bỏng, Hari Seldon lại không có trên đời 🐧.
Chẳng biết John Snow (ông tổ ngành dịch tễ nhé, không phải 'Yu mah kween' đâu 🐧 ) có lén thành lập cái Second Foundation nào không nhỉ 🐧?
***
Bài gốc được đăng trong group Hội thích truyện Sci Fi trên Facebook. Cùng ghé chơi group để thảo luận về bài viết hoặc đọc thêm các bài tương tự, bạn nhé.
↓