Đù, bài này sẽ dài vl đấy, kể cả theo tiêu chuẩn của mình, anh em cân nhắc nhé 🐧.
Trong bài về phép thuật trong bối cảnh hiện đại hôm qua, có một bạn đã chỉ ra rằng nếu phép thuật đủ thịnh hành, công nghệ như ta biết đến ngày nay sẽ chẳng có cớ gì để phát triển cả. Tình cờ thì đây lại là một biến thể của một nguyên lý rất hay, có tên là Occam’s Razor.
Occam’s Razor, tức Lưỡi dao của Occam, gốc là một quan điểm do triết gia William xứ Occam đề xuất từ thời Trung Cổ. Cụ thể, nội dung của nó là: “Pluralitas non est ponenda sine necessitate,” tức “Nếu không cần thiết thì đừng trình thêm gì ra.”
Hya nói theo cách dân dã hơn: "Lằng nhằng bm" 🐧
Triết lý này gốc được dùng để phân định đúng sai trong tranh luận. Nếu trong lúc cãi cọ, có hai giả thuyết khác nhau được đưa ra về cùng một đề tài, nhưng không có cách nào để chứng minh dứt điểm bất kỳ bên nào là chắc chắn đúng cả, Occam’s Razor sẽ “chặt” cái giả thuyết lằng nhằng hơn đi, hoặc ép cái giả thuyết lằng nhằng phải “gọt” bản thân lại sao cho nó đơn giản hơn. Ví dụ thế này nhé:
Câu hỏi: ai dựng mấy bức tượng tại đảo phục sinh?
Giả thuyết 1: người ngoài hành tinh.
Giả thuyết 2: thổ dân Polynesia.
Trong 2 giả thuyết này, thằng 1 đòi hỏi rất nhiều điều kiện nhiêu khê: 1) người ngoài hành tinh phải tồn tại; 2) họ phải thông minh ít nhất ngang con người; 3) họ phải có khả năng di chuyển trong vũ trụ; 4) họ phải mò ra được đúng Trái Đất giữa hàng tỉ vì sao; 5) họ phải thích nghi được với môi trường trên Trái Đất; 6) họ phải thừa cơm đi xây tượng trên Trái Đất; 7) họ phải xóa sạch được mọi vết tích về sự hiện diện của một giống loài tân tiến với cơ cấu sinh học khác hẳn con người sau khi xây xong.
Thằng thứ 2 thì chỉ cần: 1) con người tồn tại; 2) con người thông minh; 3) con người thích nghi được với môi trường trên Trái Đất; 4) họ phải thừa cơm đi xây tượng trên Trái Đất.
Giả thuyết 2 cần một lượng tiền đề thấp hơn hẳn, và ít nhất phân nửa số tiền đề trong đó đều đã được chứng minh hết rồi. Giả thuyết 1 thì yêu cầu nhiều gấp đôi, và gần như chẳng cái nào được chứng minh rồi cả. Chính thế nên Occam’s Razor sẽ chặt phăng giả thuyết 1 đi, để coi giả thuyết 2 là đúng.
Tất nhiên, anh em hẳn cũng đã nhận thấy cái Occam’s Razor này chỉ đúng được trong 1 số trường hợp nhất định thôi, chứ nếu cái gì đơn giản nhất cũng là đúng hết thì loạn. Giả sử bây giờ hỏi sét từ đâu mà ra, sẽ chẳng lời giải đáp khoa học nào nó ngắn gọn được bằng câu: “Zeus làm.” Ngay cả trong bản thân khoa học thôi cũng đã có nhiều cái không dùng được Occam’s Razor. Cùng một hiện tượng, nếu dùng cơ học cổ điển (các thứ vật lý của Newton, Galileo) để giải thích thì đơn giản gấp tỉ lần cơ học lượng tử (Schrödinger với Einstein), nhưng về sau khi muốn ứng dụng hiện tượng ấy để làm gì đó thì cơ học lượng tử thừa sức tuyên bố cơ học cổ điển là thằng đbgr. Cứ áp dụng bừa phứa Occam’s Razor thì quá bằng vứt bỏ hẳn nền khoa học hiện đại đi.
Dẫu vậy, Occam’s Razor vẫn có một số ứng dụng thực tiễn. Cái lối sống tối giản chính là một kiểu Occam’s Razor, “gọt” hết các thứ đồ thừa thãi đi nếu không thực sự thấy cần thiết. Khởi nghiệp tinh gọn với cái MVP (Minimum Viable Product, tức Sản phẩm Khả dụng Tối thiểu) cũng chính là Occam’s Razor, chủ trương cái gì cần thì mới thêm, còn không thì chỉ làm vừa đủ để tống ra thị trường và rồi tùy cơ ứng biến.
Thế cái Occam’s Razor này liên quan gì đến việc phép thuật sẽ bóp chết công nghệ?
Anh em hãy tưởng tượng thế này nhé: đại đa số mọi người đều có 2 tay, thế nên áo may gần như 100% toàn là kiểu áo với 2 ống tay. Người cụt tay hoặc bị đột biến thừa tay tất nhiên cũng có, nhưng họ là trường hợp ngoại lệ, không phải bản “default,” chưa kể việc làm quen với áo 2 ống tay cũng không đến nỗi quá khó khăn với họ, thế nên xã hội chúng ta không phát triển loại áo có nhiều hoặc ít hơn 2 ống tay. Occam’s Razor mà. Thực sự cần thiết thì mới phát triển thêm chủng loại, còn không thì thôi. Thậm chí đến cả sản phẩm cho người thuận tay trái còn hiếm gặp cơ mà, vì họ có thể tập quen dùng đồ tay phải, không đến mức quá cần thiết phải chế thêm thứ gì hợp với người thuận tay trái hoặc tay nào cũng dùng được.
Phép thuật cũng tương tự như thế. Trong trường hợp phép thuật quá phổ cập trong cộng đồng dân cư, việc phát triển công nghệ sẽ không còn cần thiết nữa, hoặc ít nhất thì nó cũng sẽ không phải thứ công nghệ như ta vẫn biết. Nếu con người ta có phép điều khiển nước, thế thì việc gì phải phát minh ra ô với áo mưa? Trời mưa thì khiển một phát cho mớ nước không rễ kia nó chừa mình ra là xong. Tương tự, nếu có thể độn thổ từ nơi này sang nơi khác, thiết kế xe (ngựa hoặc máy) để làm gì? Tốn tiền vô bổ, mà lại còn ô nhiễm các thứ. Tương tự với hàng trăm tỉ thứ khác nữa, nếu đã có phép thuật gánh ngay từ đầu, Occam’s Razor sẽ đảm bảo không có công nghệ mới nào tòi ra cả, bởi vì chúng nó không phải là tối cần thiết.
Lẽ dĩ nhiên, với bản chất mày mò của mình, con người kiểu gì cũng sẽ vẫn phát triển ra một dạng công nghệ khoa học, nhưng nó sẽ dựa trên nền tảng phép thuật có sẵn. Bản thân việc con người làm được những điều như thế cho thấy các quy luật tự nhiên trong thế giới này khác hẳn thế giới của ta, và bởi thế mà các ngành khoa học của họ sẽ có những khám phá khác hẳn những gì ta biết. Ngay cả công nghệ cũng sẽ bị ảnh hưởng, với hàng loạt các phát minh sáng chế tập trung vào việc giới hạn hay khuếch đại khả năng sử dụng phép thuật sẵn có của con người, chẳng hạn thiết bị phá sóng/năng lượng (tùy theo cơ chế hoạt động của phép thuật) nhằm ngăn người lạ độn thổ vào nhà riêng, hay máy trợ lực để giúp tăng khả năng điều khiển nước, cho phép con người điều khiển được thêm nhiều đặc tính của nó nữa, chẳng hạn tăng giảm nhiệt độ, giúp tạo ra giáo băng hoặc các luồng nước sôi để tự vệ…
Những thứ như thế được gọi là Magitek, và đã có rất nhiều tác phẩm sử dụng mô típ này. Quen thuộc nhất với anh em thì tất nhiên lại vẫn là Harry Potter của J. K. Rowling, với cái đũa phép đã được nói hẳn ra là công cụ giúp tập trung năng lượng nội tại của chủng tộc phù thủy. Bản thân cái đũa chẳng làm được gì cả, nó chỉ là công nghệ giúp khuếch đại và tụ hội năng lượng sẵn có của các phù thủy thôi. Trong series The Wheel of Time của Robert Jordan, ta cũng có những món đồ công nghệ tồn lại từ một nền văn minh đã bị hủy diệt, gọi là ter'angreal. Những món đồ này tận dụng năng lượng thu được từ One Power, một nguồn lực phép thuật kỳ diệu đã giúp khai sinh ra vạn vật, và từ đó có thể làm được vô số việc phi thường, chẳng hạn thay đổi thời tiết, lưu trữ các kho báu, và… sex toy. Ờ 🐧. A Song of Ice and Fire của George R. R. Martin cũng có thép Valyrian, được chế ra bằng lửa rồng (hình như thế, đây cũng là một kiểu công nghệ thất lạc nên không ai xác minh được 🐧 ).
Và vì như chúng ta đã biết đấy, một công nghệ khi đã phát triển đủ cao thì sẽ chẳng khác gì phép thuật, và một phép thuật nếu phân tích đủ kỹ thì sẽ chẳng khác gì công nghệ cả. Chính thế nên chẳng có gì là lạ khi ngay cả Sci Fi cũng rất hay áp dụng Occam’s Razor theo một kiểu tương đồng với Fantasy. Trong Animorphs của K. A. Applegate, rất nhiều thứ công nghệ của người ngoài hành tinh được thiết kế theo kiểu không thân thiện với con người, bởi vì Occam’s Razor đã quy định rồi đấy, chỉ cần hợp với đúng chủng loài chính sử dụng nó là được, còn đáp ứng cái loài khác làm gì? Có cần thiết đâu? Trong Victory Unintentional của Isaac Asimov, khi mấy con rôbốt thám hiểm lên Sao Mộc và bị tấn công, đám người Sao Mộc dùng toàn những thứ vũ khí rất… vô dụng, chẳng hạn như ném bom khói ôxi với hy vọng sẽ khiến đám “người” Trái Đất kia chết ngạt. Kể cả nếu cái đoàn thám hiểm này có không phải là rôbốt, việc dùng bom khói ôxi để giết người nghe rất ngu xuẩn, nhưng nó lại đúng với đám dân ở đây. Ôxi là độc tố đối với họ, thế nên họ không có nhu cầu phát triển bất cứ thứ gì ngoài bom khói ôxi để sát thương hết (Occam’s Razor is a bitch 🐧 ). Cuốn tiểu thuyết Noumenon của Marina J. Lostetter thậm chí còn để plot twist là Occam’s Razor (SPOILER!), với việc đến tít tận cuối truyện thì thiên hạ mới ngớ ra cái món công nghệ mình mang về được thiết kế cho một giống loài có cơ quan thao túng lực hấp dẫn, thế nên lẽ đương nhiên là mọi công nghệ của họ cũng sẽ được xây dựng trên nền tảng người dùng phải có khả năng thao túng lực hấp dẫn nội tại rồi (HẾT SPOILER).
***
Bài gốc được đăng trong group Hội thích truyện Sci Fi trên Facebook. Cùng ghé chơi group để thảo luận về bài viết hoặc đọc thêm các bài tương tự, bạn nhé.
↓