Hôm nay bắt được cái hình này, thể hiện cái bản chất nước sông không phạm nước giếng giữa hai thằng anh em là Sci Fi và Fantasy, tự nhiên lại nhớ đến một cái khái niệm khá hay trong nghệ thuật kể chuyện: Hợp đồng Độc giả.
Khái niệm này tính đến nay vẫn chỉ dừng ở mức luật bất thành văn, thế nên sẽ khá khó tìm được một định nghĩa cụ thể. Ngay cả cái tên của nó cũng có cả tỉ cách gọi, bao gồm Hợp đồng Độc giả (Reader's Contract), Lời hứa Tác giả (Writer's Promise), Lời hứa Câu chuyện (Story's Promise), Khế ước Câu chuyện (Narrative Agreement),... Nhưng tựu trung lại, nó chỉ việc trong bất kỳ một câu chuyện nào, tác giả sẽ luôn ngầm ám chỉ tác phẩm sẽ bám theo một số quy luật, tạo ra một cái khung để độc giả có thể hiểu hòm hòm mình có thể kỳ vọng những gì ở tác phẩm này. Nói cách khác, tác giả "hứa" với độc giả là tác phẩm của mình sẽ thỏa mãn một số điều lệ nhất định, nếu thấy ưng thì mời đọc tiếp, không thì có thể next luôn.
Nghe vẫn hơi lằng nhằng nhỉ 🐧? Để lấy ví dụ cho dễ hiểu hơn tí:
Trong bộ truyện Tam Thể, ngay từ những lời giới thiệu + thiết kế ngoài bìa sách ban đầu, ta đã thấy luôn đây là một tác phẩm Sci Fi. Đọc sâu vào trong một số chương, ta sẽ thấy nó cứ liên tục nã toàn khoa học rất nặng đô. Lập tức một lời hứa đã được hình thành: đây là một cuốn đặt cực nặng về khoa học. Càng đọc sâu vào trong truyện, ta càng được thêm củng cố là đây sẽ là một cuốn khoa học rất ghê, và ta sẽ kỳ vọng tiếp tục thấy câu chuyện bám sát cái độ chân thực khoa học ấy cho đến hết cả truyện nói riêng và cả series nói chung.
Ngược lại, nếu đọc vào Harry Potter, nhìn từ cái bìa thôi là sẽ chẳng ai kỳ vọng sẽ thấy súng laze trong đó. Đơn giản bởi vì tất cả mọi thứ đều cứ đánh vào chữ "phù thủy." Ngay cả trước khi bản thân truyện tiết lộ Harry là phù thủy, các sự kiện xoay quanh cậu cũng mang đầy tính ma mị, và Rowling ngầm ám chỉ nó liên quan đến phép thuật thần bí chứ không phải là công nghệ gì cả. Thế là trong tiềm thức người đọc đã tự hình thành một cái "hợp đồng" với Rowling: ok, đây là quyển sách ma thuật, và tôi muốn từ giờ đến khi hết truyện phải thấy ma thuật, và tôi không trông đợi thấy cảnh anh cu này lên tàu vũ trụ đi trồng khoai trên Sao Hỏa.
Một thằng giữa giữa hơn thì có Star Wars. Cái tên với giới thiệu cho thấy nó là Sci Fi, nhưng câu mào đầu lại là "Ngày xửa ngày xưa, tại một thiên hà xa xôi..." Nghe cứ như bốc thẳng ra từ truyện cổ tích. Lời hứa giữa Lucas và độc giả đã bắt đầu hình thành ngay từ đây: ok, nó sẽ có khoa học, nhưng mà đừng trông đợi 3 tấn luận văn về cơ học lượng tử. Càng vào sâu trong phim, ta càng thấy nhiều yếu tố nửa ma thuật, nửa khoa học, nhưng chẳng ai đi giả vờ là nó có một nền tảng khoa học chân thật đằng sau hết, thế nên lời hứa đó càng được định hình rõ hơn: xem vui thôi, đừng soi.
Chính vì đã có mấy cái lời hứa này mà trong một tác phẩm như Interstellar, tình tiết tình yêu là kim chỉ nam rất hay bị đem ra chỉ trích, căn bản bởi vì tác phẩm từ đầu đã hứa nó là khoa học nặng đô, và gần như mọi thứ đều có thể ít nhiều khoa học hóa được. Nhưng quả tình yêu soi sáng con đường nó nằm ngoài những gì đã hứa hẹn, và thế là trở nên ngô nghê trong tác phẩm. Còn với những series như Star Wars thì dù có mấy cái khoa học cực kỳ ngu độn (chẳng hạn cái Thần Lực), chẳng ai xét nét nó quá, bởi vì từ đầu đã được giao kèo là sẽ thế rồi.
Tất nhiên, một tác phẩm sẽ có thể có hàng loạt lời hứa, chẳng hạn "hứa" nhân vật này sẽ đảo phe bằng cách lồng mấy mô típ quen thuộc vào, "hứa" đến cuối thì các bí mật trong truyện sẽ được giải quyết thỏa đáng,... nhưng tạm lấy ví dụ các lời hứa về mức độ Sci Fi/Fantasy hay độ pha giữa chúng nó thế thôi, không thì server Facebook không chứa nổi 🐧.
Ghi chú: lưu ý một tí là Hợp đồng Độc giả có quan hệ rất mật thiết với độ Nhất quán Nội tại (Internal Consistency), nhưng hai thằng không trùng nhau. Hợp đồng Độc giả có thể bị phá vỡ để tạo hiệu ứng, nhưng Nhất quán Nội tại thì không thể bị phá. Ví dụ: George R. R. Martin đã phá vỡ Hợp đồng Độc giả khi chặt đầu Ned Stark ("hứa" với người ta mình sẽ đi theo mô típ Fantasy bình thường, nhưng rồi hủy kèo), nhưng không một quy luật nội tại nào của thế giới ASOIAF bị phá hủy cả.
***
Bài gốc được đăng trong group Hội thích truyện Sci Fi trên Facebook. Cùng ghé chơi group để thảo luận về bài viết hoặc đọc thêm các bài tương tự, bạn nhé.
↓