Mấy bữa nay thấy tranh luận xoay quanh các ấn bản dịch và mức độ trung thành với bản gốc nổi lên khá mạnh. Vụ này làm mình nhớ đến một thanh niên gần đây mới ra mắt cũng có thể trở thành một ví dụ thú vị cho đề tài này. Khác mỗi cái thứ được lấy làm ví dụ sẽ không phải là các bản dịch trong cùng một ngôn ngữ của nó, mà là bản dịch từ hai ngôn ngữ khác nhau. Thanh niên đấy chính là cuốn Tử Thần Sống Mãi của Lưu Từ Hân, phần 3 trong bộ Tam Thể.
Hiện trên thị trường quốc tế, thiên hạ chủ yếu biết đến nó thông qua bản dịch tiếng Anh của Ken Liu. Nhìn chung, bản dịch của Ken Liu có thể nói là rất ổn, truyền tải khá tốt nét hấp dẫn cũng như nội dung chính của tác phẩm.
Mỗi tội ông anh hay chém linh tinh vl 🐧.
Để so sánh, đây là một đoạn gốc ở bản tiếng Trung:
用半条命生活其实也没什么，据她观察，周围的人相当一部分都是生活在半条命之中，只要善于忘却和适应，半条命也可以活得很平静，甚至很幸福。
但这两件事加起来，就是一条命了。
Theo lời thiên tài dịch thuật Google-chan, đoạn trên có nghĩa thế này:
Thực ra không có gì để sống với nửa đời người. Theo quan sát của cô, một bộ phận đáng kể những người xung quanh đang sống trong Half-Life, chỉ cần họ giỏi quên mình và thích nghi thì Half-Life có thể sống yên bình và thậm chí là hạnh phúc.
Nhưng hai điều cộng lại thành một cuộc sống.
Để đỡ ung thư não hơn, anh em có thể xem bản dịch tiếng Việt của Lục Hương như sau:
Sống một nửa thực ra cũng chẳng có gì lắm, theo như cô quan sát, một phần không nhỏ những người xung quanh đều sống một nửa như thế, chỉ cần giỏi quên và thích ứng, sống một nửa cũng có thể sống rất bình thản, thậm chí là rất hạnh phúc.
Nhưng bớt đi hai nửa, tức là bỏ đi trọn vẹn một đời mất rồi.
Sang bản dịch tiếng Anh của Ken Liu, nó trở thành thế này:
Was it really so bad to live only half a life? As far as she could see, a considerable number of the people around her lived only half lives. As long as one was good at forgetting and adjusting, half a life could be lived in contentment, even happiness.
But between the end of physics and her mother’s secret, Yang had lost two such half lives, which added up to a whole life. What did she have left?
Như anh em có thể thấy, ở đoạn này, bản dịch của Ken Liu có thể nói là không bì được với bản của Lục Hương. Công bằng mà nói, Lục Hương dễ thở hơn Ken Liu tí, vì tiếng Trung và tiếng Việt dễ hoán đổi cho nhau hơn, trong khi tiếng Anh và tiếng Trung lệch nhau quá xa, đòi hỏi phải bẻ nhiều hơn. Nhưng cái lý do này hơi khó biện minh nổi cho việc thanh niên tự nhiên câu cuối chém tung trời đất, nhồi nhét cả mấy ý không tồn tại trong bản gốc vào <(“).
Tuy nhiên, việc biến tướng và bẻ như thế chưa hẳn đã xấu hoàn toàn. Anh em có thể tham khảo thêm một đoạn nữa như sau:
幼稚症的典型例子就是面壁计划和群星计划，都连当时国际社会通过联合国框架做出的，在其他历史时期的人们看来不可思议的举动。前者已改变了历史，其影响深入以后的整个文明史，将在另外的章节论述；后者则在出现不久便销声匿迹，很快被遗忘。
Vẫn Google-chan trước, nó là:
Ví dụ điển hình cho sự ngây thơ là Dự án Tường thành và Dự án Các vì sao, cả hai đều được cộng đồng quốc tế thực hiện thông qua khuôn khổ Liên hợp quốc vào thời điểm đó, điều này dường như không thể tin được đối với những người ở các thời kỳ lịch sử khác. Cái trước đã thay đổi lịch sử, và ảnh hưởng của nó sẽ thâm nhập vào toàn bộ lịch sử văn minh trong tương lai, điều này sẽ được thảo luận trong một chương khác; cái sau biến mất ngay sau khi xuất hiện và nhanh chóng bị lãng quên.
Theo bản dịch của Lục Hương, đoạn trên là như sau:
Ví dụ điển hình của bệnh ấu trĩ chính là kế hoạch Diện Bích và dự án Các Vì Sao, đều do cộng đồng quốc tế thời bấy giờ đưa ra thông qua cơ cấu Liên Hiệp Quốc. Đối với những người ở thời kỳ lịch sử khác, đây đều là những hành động không thể nào tin nổi. Kế hoạch Diện Bích đã làm thay đổi lịch sử, ảnh hưởng sâu sắc đến toàn bộ lịch sử văn minh nhân loại sau này, nó sẽ được trình bày và phân tích ở một chương khác; còn dự án Các Vì Sao thì xuất hiện không được bao lâu đã không còn tăm tích, thoáng chốc đã bị lãng quên.
Sang đến bản tiếng Anh của Ken Liu, nó biến thành:
The classic examples of Crisis Infantilism were the Wallfacer Project and the Stars Our Destination Project, both international efforts within the framework of the United Nations—initiatives that soon became incomprehensible to anyone from outside that period. The Wallfacer Project changed history, and its influence so permeated the course of civilization that it must be discussed in another chapter. The same elements that led to the birth of the grand Wallfacer Project simultaneously conceived the Stars Our Destination Project. That project, on the other hand, quickly faded away after launch and was never heard from again.
Một lần nữa, anh em lại thấy những vấn đề ở đoạn trên được tái diễn tại đây. Vẫn có việc Ken Liu bẻ câu tráo chỗ và nhồi nhét đủ kiểu, còn Lục Hương thì bám sát sàn sạt bản gốc. Tuy nhiên, trong trường hợp này, bản dịch của Ken Liu có một sự thú vị nho nhỏ: dự án Các Vì Sao đã được độn thêm một tí để trở thành Stars Our Destination. Anh em nào hay đọc Sci Fi hẳn sẽ nhận thấy đây là bản chế của The Stars My Destination, một cuốn tiểu thuyết khá nổi của Alfred Bester hồi những năm 50, hay được ví như bản chế The Count of Monte Cristo của Sci Fi cũng như thứ đặt nền móng cho nhiều mô típ của Cyberpunk sau này. Trong trường hợp của Ken Liu, thanh niên đã hy sinh sự trung thành với tác phẩm gốc để tăng thêm tính hấp dẫn cho tác phẩm.
Tử Thần Sống Mãi không phải là thanh niên duy nhất ta có thể bắt gặp những bản dịch “né” bản gốc như thế. Một ví dụ khác anh em cũng có thể nhìn vào là cuốn Từ Trái Đất Đến Mặt Trăng của Jules Verne.
Trong bản gốc, ta có đoạn mở đầu như thế này:
Pendant la guerre fédérale des États-Unis, un nouveau club très influent s'établit dans la ville de Baltimore, en plein Maryland. On sait avec quelle énergie l'instinct militaire se développa chez ce peuple d'armateurs, de marchands et de mécaniciens. De simples négociants enjambèrent leur comptoir pour s'improviser capitaines, colonels, généraux, sans avoir passé par les écoles d'application de West-Point [École militaire des États-Unis.]; ils égalèrent bientôt dans «L'art de la guerre» leurs collègues du vieux continent, et comme eux ils remportèrent des victoires à force de prodiguer les boulets, les millions et les hommes.
Mais en quoi les Américains surpassèrent singulièrement les Européens, ce fut dans la science de la balistique.
Qua miệng Google-chan, nó trở thành:
Trong Chiến tranh Liên bang Hoa Kỳ, một câu lạc bộ mới và rất có ảnh hưởng đã được thành lập tại thành phố Baltimore, trung tâm của Maryland. Chúng tôi biết bản năng quân sự đã phát triển ở những người chủ tàu, thương gia và thợ máy này với năng lượng nào. Các nhà giao dịch đơn giản bước qua quầy của họ để ứng biến các thuyền trưởng, đại tá, tướng lĩnh, mà không cần học qua các trường trình diễn của West-Point [Trường Quân sự Hoa Kỳ]; họ sớm cân bằng trong "The Art of War" các đồng nghiệp của họ từ lục địa già, và giống như họ, họ đã giành được những chiến thắng bằng những quả bóng đẹp mê hồn, hàng triệu người.
Nhưng làm thế nào người Mỹ vượt qua người châu Âu một cách đặc biệt là trong khoa học đạn đạo.
Tại Việt Nam, ta có bản dịch của Thanh Yên như sau:
Trong cuộc nội chiến Hoa Kỳ, hay còn gọi là cuộc chiến tranh giữa các tiểu bang (1861-1865), tại thành phố Baltimore, bang Maryland đã xuất hiện một câu lạc bộ mới và có sức ảnh hưởng ngoài mong đợi của những người sáng lập. Nó nổi lên cùng với nguồn năng lượng đến từ những tham vọng quân sự đang lớn dần giữa các nhóm chủ tàu, chủ hiệu và thợ cơ khí. Các nhà buôn thuần túy bỏ bàn tính để trở thành đại úy, đại tá và tướng lĩnh mà chưa hề có mặt dù chỉ một ngày ở Trường đào tạo West Point; thế mà, họ vẫn mau chóng sánh ngang với những kẻ đồng cấp nơi lục địa già và cũng như những kẻ kia, giành được thắng lợi nhờ các khoản chi vô tội vạ vào đạn dược, tiền bạc và con người.
Nhưng lĩnh vực trong đó người Mỹ đặc biệt bỏ xa người châu Âu là khoa học chế tạo đại bác.
Bản của Thanh Yên nếu nhớ không nhầm là được dịch lại từ bản dịch tiếng Anh do Louis Mercier và Eleanor E. King thực hiện, với nội dung như sau:
During the War of the Rebellion, a new and influential club was established in the city of Baltimore in the State of Maryland. It is well known with what energy the taste for military matters became developed amongst that nation of ship-owners, shopkeepers, and mechanics. Simple tradesmen jumped their counters to become extemporized captains, colonels, and generals, without having ever passed the School of Instruction at West Point: nevertheless, they quickly rivalled their compeers of the old continent, and, like them, carried off victories by dint of lavish expenditure in ammunition, money, and men.
But the point in which the Americans singularly distanced the Europeans was in the science of gunnery.
Trong một ấn bản khác do Edward Roth dịch, đoạn đấy trở thành:
It was during the great Civil War of the United States, that a new and very influential club started in Baltimore, Maryland. Every body knows the astonishing energy with which the military instinct suddenly developed itself in that ship-building, engineering, and commercial nation. Shop keepers who had hardly ever heard of West Point, jumped from their counters into the position of captains, colonels and even generals. Their knowledge of the art of war soon almost equalled that of the great masters of the old world, and, like them too, they won victories by enormous discharges of bullets, men, and “greenbacks.”
But in gunnery especially the Americans even surpassed their brethren in Europe.
Trường hợp của Từ Trái Đất Đến Mặt Trăng hơi ngược lại so với Tử Thần Sống Mãi ở chỗ lần này, bản dịch tiếng Anh lại ưu việt rõ ràng. Kể cả nếu chấp nhận bỏ qua mấy lỗi dùng từ hơi ngô nghê ở bản của Thanh Yên, ta sẽ nhận thấy bản này khi bám sát bản gốc sẽ tạo thành một thứ nghe khá dị nếu xét theo chuẩn văn phong tiếng Việt, như thể đây là phiên bản dài dòng hơn của cái meme “How do you do, fellow teenagers?” vậy.
Bản tiếng Anh của Mercier và King dẫu cũng có đôi chỗ nghe hơi gượng, nhưng vì tiếng Anh và tiếng Pháp gần nhau hơn hẳn nên chẳng có vấn đề gì quá to khi bám sát sịt bản gốc. Tuy nhiên, nếu để nó bên cạnh bản của Roth thì ta sẽ thấy hai bên có một sự chênh lệch về chất lượng đáng kể. Roth bẻ lời văn và câu cú khá nhiều, và xét chuẩn ra thì không chuẩn xác được bằng Mercier và King (không tính chỗ hai ông này ăn bớt cái “L'art de la guerre” 🐧 ). Tuy nhiên, những biến tấu của Roth lại giúp câu văn trôi tốt hẳn nếu xét theo chuẩn văn Anh, và có thể lập luận rằng trải nghiệm mà Roth mang lại cho độc giả tiếng Anh sẽ sát với trải nghiệm Verne tạo ra cho độc giả Pháp đương thời, bất chấp những sai lệch giữa đôi bên.
Việc bản dịch nên chú trọng bám thật sát bản gốc hay ưu tiên tối ưu hóa trải nghiệm hay phối hợp với nồng độ cao thấp thế nào từ trước đến nay vốn chẳng bao giờ là vấn đề đơn giản cả. Đây một phần vừa là một môn khoa học, bởi vì nó có liên quan đến các cấu trúc và quy luật ngôn ngữ cụ thể, vừa là một môn nghệ thuật bởi vì thành phẩm cuối cùng có xoay kiểu gì thì cũng vẫn là một tác phẩm nghệ thuật, thế nên rất khó mà quy đổi thành một cái chuẩn chung nhất được. Chính bởi thế, tranh cãi xung quanh đề tài này chắc sẽ chẳng bao giờ nguội được đâu.
Nhân tiện, trong group từng có một bài xoay quanh Ken Liu cùng chủ trương dịch cũng như cách tiếp cận bản dịch Tam Thể của thanh niên này rồi, anh em nào quan tâm có thể ngó ở đây nhé: https://scifivietnam.blogspot.com/2022/09/dich-thuat-khi-noi-dung-tac-pham-co-du.html.
***
Bài gốc được đăng trong group Hội thích truyện Sci Fi trên Facebook. Cùng ghé chơi group để thảo luận về bài viết hoặc đọc thêm các bài tương tự, bạn nhé.
↓