Trong bài kỷ niệm ngày xuất bản The Fellowship of the Ring, mình có nhắc đến vụ Tolkien từng kết hợp cùng Ballantine để dùng tình đập chết Ace Books, một bên theo đúng lý chẳng làm cái gì sai cả. Thú vị một điều là không loại trừ khả năng chỉ mấy năm nữa thôi, Việt Nam chúng ta cũng sẽ có một vụ tương tự.
Trong trường hợp có anh em nào chưa biết, Tolkien tính đến nay đã mất được 48 năm rồi. Vì luật bản quyền của Việt Nam chỉ bảo hộ quyền tác giả có 50 năm, thế tức là 3 năm nữa, vào đúng 00:01 ngày 1/1/2024, toàn bộ những gì Tolkien viết sẽ đều trở thành tài sản của công chúng (tức rơi vào public domain) của Việt Nam. Người Việt Nam hoàn toàn có thể lôi truyện của ông ra dịch, làm parody, phái sinh đủ kiểu mà không bị ai sờ vào cả. Và với một cái công trình đồ sộ như Lord of the Rings cùng bộ thần thoại Trung Địa, lẽ đương nhiên kiểu gì cũng sẽ có ít nhất một nhà nhăm nhe làm ấn bản đặc biệt hay gì đó để kiếm lời.
Mỗi tội làm vậy thì rất dễ chết như Ace Books 🐧.
Mặc dù Tolkien đã qua đời lâu rồi, nhưng gia đình ông vẫn còn đó, và riêng về độ máu lửa trong việc bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ của ông cụ thì cái nhà này chắc chỉ đứng sau Disney mà thôi. Rất có thể con cháu nhà Tolkien sẽ học tập chiêu bài của ông cụ, móc ngoặc với một nhà xuất bản ở Việt Nam để tung ra bản “supah bestest offcial edition evah!” và sau đó kêu gọi cộng đồng tẩy chay các bản trên lý thuyết thì hợp pháp khác. Dân nhà ta thì một là đại đa phần ít tìm hiểu về luật pháp, hai là vốn sống với phương châm một trăm cái lý không bằng một tí cái tình, thế nên chỉ cần làm truyền thông khéo chút là chiến dịch đập bản “lậu” sẽ thành công ngay.
Ngoài ra, còn một vấn đề nữa mà các nhà tính làm “lậu” Lord of the Rings và các thứ liên quan cần cân nhắc, ấy là bên cạnh bản quyền tác giả (copyright), cái franchise này còn một thứ nữa là bản quyền nhãn hiệu (trademark). Trademark khác với copyright ở chỗ nó không có thời hạn hết, mà có thể tồn tại vĩnh cửu chừng nào người sở hữu trademark còn cống tiền cho hệ thống pháp lý và không để thiên hạ sử dụng chùa cái trademark của mình.
Và Lord of the Rings có nhiều trademark quàng vào nó kinh khủng khiếp.
Bản thân nội dung toàn tác phẩm thì nhà Tolkien không trademark được, nhưng rất nhiều thứ lẻ tẻ bên trong nó, chẳng hạn cái tên riêng “Rivendell” hay thuật ngữ “hobbit” hay thậm chí bản thân cái cụm “Lord of the Rings,” đều đã được đăng ký bảo hộ nhãn hiệu. Chính bởi vậy mà kể cả nếu Lord of the Rings có trở thành tài sản của công chúng, nhà Tolkien vẫn có thể điềm nhiên cho luật sư đi vỗ vai bất cứ ai thòng mấy chữ Rivendell hay hobbit vào một sản phẩm chưa được cho phép sử dụng. Và đây không phải là một trường hợp khả dĩ suông, mà nó từng xảy ra thật rồi. Nhà Tolkien từng kiện cả trăm bên từ nhỏ đến to vì dùng những cái tên trong thế giới Trung Địa khi chưa được cho phép. Như hình bên dưới là phản ứng của một bộ phận cộng đồng mạng trước tin nhà Tolkien đâm đơn kiện một trại hè dành cho trẻ con vì tội lấy tên là Rivendell đó.
Thế tức là nếu muốn thì chúng ta có thể thoải mái xuất bản Lord of the Rings tại Việt Nam, miễn sao phải bỏ sạch sành sanh tên riêng các kiểu trong đấy đi thì mới không bị dính trademark. Và trong trường hợp cảm thấy hơi khó hình dung, anh em cứ tưởng tượng nó giống với việc mọi người hoàn toàn có quyền tự nướng bánh mì, mỗi tội bị cấm tuyệt đối sử dụng lúa mì và men khi chưa xin được giấy phép ấy.
Tất nhiên, cái quả trademark kia không phải là không có cách lách. Một là như mình biết, trademark không mang tính toàn cầu như copyright, mà muốn được bảo hộ ở nước nào thì phải đăng ký thủ công ở nước đấy, và phải cống tiền cho chính phủ của nước bảo hộ. Nhà Tolkien chắc chưa từng đăng ký cái nào ở Việt Nam cả đâu, thế nên vẫn có thể có khả năng trademark của họ không được chính phủ Việt Nam bảo hộ. Thêm một cái nữa là trademark chỉ giới hạn đúng trong phạm vi cái trademark đó thôi, tức là nếu trademark cái tên Rivendell thì chỉ khi nào người ta sử dụng đúng cái chữ “Rivendell” mới có thể kiện được. Điều này đồng nghĩa với nếu dịch sạch tên tuổi ra, chẳng hạn gọi Rivendell là Thung Lũng Sâu, thì cũng có thể sẽ lách được.
Nhưng lý thuyết thì là như vậy, còn thực tế thế nào thì còn tùy thuộc vào ai có tiền thuê luật sư giỏi hơn.
Và nhà Tolkien thì có gì ngoài tiền đâu 🐧?
Bởi vì mình không phải là dân luật, thế nên mấy cái ở trên có khi đều trật lất hết cả. Luật lằng nhằng vl, đặc biệt nếu nó có liên quan đến mấy yếu tố quốc tế loạn xạ xị ngậu như kiểu trademark thế này. Vậy nên anh em chỉ nên coi cái bài này như một bài nêu vấn đề để từ đấy đi tìm hiểu sâu thêm thôi, chứ đừng tin mấy thứ mình nói. Nếu có anh em nào thạo về luật sở hữu trí tuệ cùng bản quyền thương hiệu các kiểu thì comment xuống để mọi người cùng biết khả năng Lord of the Rings được lọt vào tay công chúng kỳ thực cao/thấp ra sao nhé.
***
Bài gốc được đăng trong group Hội thích truyện Sci Fi trên Facebook. Cùng ghé chơi group để thảo luận về bài viết hoặc đọc thêm các bài tương tự, bạn nhé.
↓