Nhân tối qua có nhắc đến thằng Portal (1986), mình lại nhớ đến hai thằng khác cũng có cái kiểu tương tự của nó, ấy là thằng Dictionary of the Khazars của Milorad Pavić và thằng Vermis của Plastiboo.
 |
| Dictionary of the Khazars |
 |
| Vermis |
Về thằng Dictionary of the Khazars thì, khá là tình cờ, nó ra gần như cùng một lúc với Portal luôn. Bản gốc của Portal (tức cái game mà Swigart làm cùng với Activision) trình làng năm 1986, thì trước đó 2 năm Dictionary of the Khazars đã được Pavić xuất bản ở Serbia với cái tựa gốc tiếng Serbia là Хазарски речник (bản phiên âm latinh là “Hazarski rečnik”). Đến năm 1988, cả Portal lẫn Hazarski rečnik đều được phát hành ở một định dạng mới, và có thể gọi là dễ tiếp cận hơn với số đông. Trong trường hợp của Portal, nó là ấn bản tiểu thuyết với tiêu đề Portal: A Dataspace Retrieval; còn về phía Hazarski rečnik, nó là bản dịch tiếng Anh với tiêu đề Dictionary of the Khazars: A Lexicon Novel.
Không chỉ trùng khớp về mặt thời điểm ra mắt, 2 thằng này còn khớp luôn cả về hướng phát triển câu chuyện. Cụ thể hơn, hai đứa chúng nó đều sử dụng thủ pháp Framing Device (tức câu chuyện bao bên ngoài; anh em tìm hiểu thêm ở đây: https://scifivietnam.blogspot.com/2022/07/framing-device-truyen-long-trong-truyen.html) để tạo ra một bối cảnh nền, từ đấy đẩy người đọc/chơi đi khám phá một câu chuyện phi tuyến tính, được thuật lại thông qua các mục thông tin của một cơ sở dữ liệu lớn, có chung một theme tổng. Trong trường hợp của Portal, cái bối cảnh nền của nó là chúng ta là một phi hành gia đã rời Trái Đất quá lâu, và khi về thì thấy loài người đã biến mất; để tìm hiểu chuyện gì đã xảy ra, ta cần truy cập một kiểu máy chủ lưu dữ liệu điện tử khổng lồ, và các mục thông tin của nó sẽ có thể được đọc bằng cách tương tác với một giao diện tra cứu cổ lỗ. Trong trường hợp của Dictionary of the Khazars, bối cảnh nền của nó là thời thế kỷ 17, từng có một thứ gọi là “Từ điển Khazars” được biên soạn tại Ba Lan, nhưng sau đó bị tiêu hủy gần hết, nhưng may mắn vẫn còn sót lại một bản, và cái quyển này là bản in lại của nó; nó là bộ bách khoa toàn thư gồm 3 cuốn, đến từ 3 nguồn khác nhau, với những mục thông tin được trình bày tuần tự theo bảng chữ cái từ A đến Z, có thể được đọc theo đúng kiểu tra cứu từ điển bình thường.
Nhưng tất nhiên, khi đi vào chi tiết, hai thằng này lại không thể nào trái ngược hơn. Portal là một câu chuyện Sci Fi lấy bối cảnh xa tít mù tắp trong tương lai, và được trình bày dưới định dạng mang tính công nghệ hiện đại mới mẻ, ấy là trò chơi điện tử. Dictionary of the Khazars thì là một câu chuyện lịch sử hư cấu pha Fantasy, với bối cảnh tít tận trong quá khứ, và định dạng của nó cũng là một thứ mang tính xưa cũ vô cùng: một cuốn bách khoa toàn thư giấy. Thêm một cái nữa, Portal thì ngày nay về cơ bản đã bị người đời lãng quên, còn Dictionary of the Khazars, dù không đến mức trở thành kinh điển quốc dân hay cái gì đó tương tự, nhưng ngày nay vẫn còn được nhắc đến khá nhiều, và vẫn hay được nhắc đến trong các danh sách về những câu chuyện với kết cấu trình bày sáng tạo.
Về phần thằng Vermis, nó trông bề ngoài thì sẽ không sát với Portal bằng Dictionary of the Khazars. Thằng này xuất bản trong 2023, tức là nó sinh sau đẻ muộn hơn Portal rất nhiều, chứ không phải người đương thời với nó kiểu thằng Dictionary of the Khazars. Bên cạnh đó, Vermis còn là một series dài (tính đến nay mới có 2 cuốn, nhưng có thể sẽ có thêm), trong khi Portal và Dictionary of the Khazars đều gói gọn trong 1 phần duy nhất (cái Portal: A Dataspace Retrieval không tính nhé, vì nó chỉ diễn xuôi lại Portal). Bên cạnh đó, thay vì có một kiểu kể chuyện phi tuyến tính, với người thưởng thức có thể tiếp cận câu chuyện từ rất nhiều xuất phát điểm khác nhau, và sau đấy thì có nhiều hướng để đưa đẩy câu chuyện lên tiếp như cách Dictionary of the Khazars giống với Portal, thằng Vermis lại chỉ có đúng một xuất phát điểm duy nhất, và cốt của nó diễn tiến theo kiểu rất tuyến tính, không cho người đọc bất cứ cơ hội khám phá câu chuyện theo bất cứ cách nào ngoài một cách đã được tác giả ấn định sẵn cả.
Nhưng xét trên một số phương diện, Vermis có khi lại còn gần với Portal hơn hẳn thằng Dictionary of the Khazars. Cái đầu tiên là cũng như Portal, thằng Vermis gắn bó rất mật thiết với một loại hình nghệ thuật đầy hiện đại: game. Cụ thể hơn, cũng như Portal (và như cả Dictionary of the Khazars nữa) thằng Vermis có sử dụng một cái Framing Device. Câu chuyện nó tạo dựng lên là đâu đó trong cái thời game 8 bit còn thịnh ngày xưa, từng có một hãng game sản xuất một loạt tựa game RPG/dungeon crawler kiểu Dark Souls, và Vermis chính là quyển hướng dẫn dành cho cái game đấy. Truyện không nói cụ thể cái game kia ra đời vào mốc nào, nhưng căn cứ vào cái kiểu hình ảnh của nó, chắc nó cũng ra cùng khoảng thời gian Portal ra mắt. Thế tức là theo một cách rất “meta,” Vermis nó cũng lại là người cùng thời với Portal.
Bên cạnh đó, việc Vermis trên lý thuyết là một cái hướng dẫn chơi game cũng giúp nó tiến sát vào với Portal hơn Dictionary of the Khazars. Anh em hãy nhớ, Portal về sau đã được phát hành dưới bản tiểu thuyết giấy, ấy là Portal: A Dataspace Retrieval. Trong cái phiên bản tiểu thuyết này, tác giả Swigart chỉ viết thêm một hai đoạn liên kết để cho nó thành một thứ ra dáng câu chuyện liền mạch hơn thôi, còn đâu phần lớn vẫn là lấy hết các entry trong game ra, sắp xếp chúng nó theo một trình tự khám phá tối ưu nhất, và đem in thành sách. Nói cách khác, Portal: A Dataspace Retrieval có thể được coi như một cái hướng dẫn chơi game dành cho chính Portal, với một ít nội dung văn vẻ để cho nó trông không quá giống một cái hướng dẫn game. Tất nhiên, thằng Vermis thì cũng là một cái hướng dẫn chơi game nốt, với các mục đồ, bí mật, trình tự đi bàn được sắp xếp lại một cách quy củ, và kèm thêm một số lời dẫn văn vẻ được viết ra để câu chuyện được kết dính lại với nhau theo một kiểu văn vẻ hơn.
Nói chung là Portal - Dictionary of the Khazars - Vermis tuy ra đời theo những cách hết sức tách biệt, nhưng mà chúng nó lại tình cờ hợp thành một trilogy rất ăn khớp. Đọc Portal và Dictionary of the Khazars nối đuôi nhau, ta sẽ được trải nghiệm một trường hợp hai con người ở hai hoàn cảnh khác nhau, đi theo hai hướng gần như ngược nhau, lại vô tình độc lập phát triển ra hai sản phẩm với ý tưởng nền cực kỳ giống nhau. Đọc Portal và Vermis nối đuôi nhau, ta sẽ thấy cái cách game có thể được tận dụng để thuật lại một thứ về cơ bản là tiểu thuyết SFF theo một lối mới như thế nào. Đọc Dictionary of the Khazars và Vermis nối đuôi nhau, ta sẽ thấy cách cái định dạng kể chuyện qua “wiki entry” lấp lửng, một thứ vốn hay được gắn với các game Soulslike, có thể được chuyển tải dưới định dạng tiểu thuyết thuần ra sao, và việc lối kể chuyện này thực chất còn xưa hơn ta vẫn nghĩ.
Bất kể có đọc bọn này theo thứ tự nào, anh em hẳn cũng sẽ thấy chúng nó bổ trợ cho nhau rất tốt đấy.
***
Bài gốc được đăng trong group Hội thích truyện Sci Fi trên Facebook. Cùng ghé chơi group để thảo luận về bài viết hoặc đọc thêm các bài tương tự, bạn nhé.
↓