Trong cái bài về tuyển tập Ficciones của Jorge Luis Borges mình share hồi chiều, có một đoạn ghi là cái tuyển tập El Aleph của ông cụ cũng đã được dịch và xuất bản rồi. Mặc dù lục mãi chẳng thấy cái bản dịch mà bên Phanbook tuyên bố đã xuất bản nằm ở đâu, việc El Aleph được nhắc đến vẫn gợi cho mình nhớ lại một vụ kiện tụng khá thú vị, liên quan đến một thí nghiệm văn học dựa trên cái truyện ngắn trùng tên đấy, cũng như ít nhiều có chút dính dáng đến chính cái tuyển tập Ficciones.
 |
| Case of 'fattened' Jorge Luis Borges story heads to court in Argentina |
Chuyện là đâu khoảng cuối thập niên 2000, một tác giả người Argentina khác có tên là Pablo Katchadjian đã nảy ra ý tưởng “cơi nới” El Aleph, cái truyện ngắn vốn đã quá quen thuộc đối với người đọc Argentina. Truyện gốc của Borges vốn chỉ có 4.000 từ, nhưng Katchadjian đã “độn” thêm vào đấy một lượng từ tương đương. Các phần viết mới không hẳn là bắt chước phong cách của Borges hoàn toàn, nhưng cũng không quá lệch với văn phong ông cụ, và nó cũng sẽ không khiến cốt hay trọng tâm câu chuyện thay đổi (nội dung thêm chủ yếu là các đoạn mô tả). Theo lời Katchadjian, ông anh tin việc đoán xem chỗ nào là câu từ của Borges, chỗ nào là câu từ của Katchadjian sẽ mang đến một trải nghiệm độc đáo cho độc giả.
Năm 2009, Katchadjian đã cho xuất bản cái thí nghiệm của mình. Thành phẩm của ông anh lấy tên là El Aleph engordado (tức “The Fattened Aleph”), và nó được nhồi thêm tầm 5.600 chữ. Khi hay tin, Maria Kodama, vợ của Borges, đồng thời cũng là người quản lý di sản văn học của Borges kể từ hồi ông cụ mất năm 86, đã cảm thấy rất khó chịu, và đã đâm đơn kiện Katchadjian tội đạo văn.vi phạm bản quyền.
Lúc ban đầu, phần thắng ngả về phía Katchadjian. Tại tòa, dựa vào dữ kiện Katchadjian không bán truyện lấy lời mà chỉ đem gửi bạn bè đọc cho vui, cũng như không hề giả tảng tác phẩm đấy là do chính mình viết mà thể hiện rõ nó là một bản biến đổi từ truyện gốc của Borges, luật sư của Katchadjian đã xoay xở cãi được rằng El Aleph engordado kỳ thực là một thí nghiệm văn học, chứ không phải là một hành vi vi phạm bản quyền hay đạo văn gì cả. Vụ kiện rốt cuộc bị bác bỏ, và Katchadjian không phải chịu hậu quả gì cả.
Tuy nhiên, Kodama không chấp nhận đầu hàng. Bà kiện lên tòa án cao hơn, và sau một hồi cãi cọ, cuối cùng cũng thuyết phục được tòa rằng tác phẩm của Katchadjian không có đủ khác biệt với El Aleph, thế nên bất kể dụng ý của nhà văn có là gì, ông anh cũng đã xâm phạm sở hữu trí tuệ của Borges. Thế là tòa đã lại lật ngược vụ án, và kết án Katchadjian tội lừa đảo sở hữu trí tuệ.
Sau khi tòa đưa ra phán quyết như vậy, làng văn Argentina đã dậy sóng ầm ầm. Rất nhiều nhà văn và nhà tri thức Argentina đã đứng về phía Katchadjian, bảo rằng El Aleph engordado chỉ là một thí nghiệm đơn thuần, và không nên bị coi như một hành động trục lợi phi pháp. Họ thậm chí còn chỉ ra rằng lúc sinh thời, Borges cũng rất thích mấy trò “lừa đảo” văn học như những gì Katchadjian đã làm với El Aleph engordado. Thậm chí, họ còn nhắc đến việc Borges từng viết một mẩu truyện ngắn hài hước về một anh nhà thơ “tái sáng tác” Don Quixote bằng cách kéo não trạng của bản thân về sát với Miguel de Cervantes hết mức có thể, và từ đó bình phẩm về cách ta sẽ tiếp nhận cùng một tác phẩm văn học với những tâm thế khác nhau nếu có những định kiến khác nhau về tác giả của nó (đây chính là mẩu truyện Pierre Menard, autor del Quijote trong tuyển tập Ficciones). Đến cả một loạt trường đại học ở Mỹ, Anh, Đức, Nhật, và Trung Quốc cũng đã viết thư gửi đến cho tòa án Argentina, bảo rằng El Aleph engordado hoàn toàn có thể được coi là một thí nghiệm văn học nghiêm chỉnh, và kêu gọi tòa hãy bãi bỏ bản án đối với Katchadjian.
Rốt cuộc, những nỗ lực của cộng đồng văn học Argentina nói riêng và quốc tế nói chung đã giúp xoay chuyển tình thế. Năm 2017, Tòa phúc thẩm Argentina đã ra phán quyết hủy bỏ truy tố Katchadjian, và thậm chí còn bắt Kodama phải bồi thường án phí cho Katchadjian.
Không có nhiều nguồn tiếng Anh đề cập toàn bộ vụ này, nhưng cái bài của tờ Guardian bên dưới có cập nhật sự tình tính đến lúc Kodama lật được kèo và cộng đồng văn giới Argentina nhao nhao phản đối. Nếu muốn biết đầy đủ hơn, anh em có thể dùng Google Translate để tham khảo bài báo này: https://www.infobae.com/cultura/2021/07/01/la-justicia-embarga-los-derechos-de-la-obra-de-borges-si-maria-kodama-no-paga-iran-a-remate-publico/. Trong này có kể lại cụ thể lý do El Aleph engordado được coi là thí nghiệm văn học chứ không phải là một vụ đạo văn/vi phạm bản quyền, cũng như cập nhật luôn cả vụ Kodama bị ép phải trả án phí hồi năm 2021.
***
Bài gốc được đăng trong group Hội thích truyện Sci Fi trên Facebook. Cùng ghé chơi group để thảo luận về bài viết hoặc đọc thêm các bài tương tự, bạn nhé.
↓