🌕🌕🌕🌕🌕🌕🌕🌕🌑🌑
8.0/10
TL;DR
Đây là thứ sẽ xuất hiện nếu ta bắt Lovecraft và Kafka dùng chung một cái máy đánh chữ, và cho họ biết về SCP.
GIỚI THIỆU CHUNG
Teatro Grottesco (tức “Nhà hát Kỳ quái” trong tiếng Ý) là một tuyển tập truyện SFF kinh dị của nhà văn Mỹ Thomas Ligotti. Tuyển tập này xuất bản lần đầu vào năm 2006, bao gồm một loạt truyện ngắn được lọc ra từ những gì Ligotti đã cho xuất bản rải rác trên nhiều tạp chí và tuyển tập khác nhau từ thập niên 80 đến lúc bấy giờ. Tuyển tập này có cách phân chia hơi… xẹo xọ, với các truyện trong đấy được chia thành 3 phần lớn, dựa trên theme chủ đạo, và trong một số phần, ta lại có một số truyện lẻ tẻ hơn gộp chung thành các tập hợp con (hoặc một truyện ngắn bao quát to hơn), dựa trên bối cảnh.
Cụ thể, các phần và các truyện trong cái tuyển tập này là như sau:
- Derangements:
- Purity: Truyện ngắn về nỗ lực làm quen với nhịp sống mới của một thằng bé sau khi chuyển nhà, trong khi bố nó tiến hành các thí nghiệm quái dị.
- The Town Manager: Truyện ngắn về một thị trấn nhỏ, nơi thị trưởng cứ nối đuôi nhau biến mất, và mỗi người kế nhiệm lại có một ý tưởng quái đản riêng về cách thị trấn nên được điều hành.
- Sideshow, and Other Stories: Một tập hợp các truyện siêu ngắn bao gồm The Malignant Matrix, Premature Communication, The Astronomic Blur, The Abyss of Organic Forms, The Phenomenal Frenzy. Ngoài ra, còn có 2 phần Foreword và Afterword, hiệp thành một câu chuyện khung để xâu chuỗi các truyện trên lại, với nội dung là mối quan hệ lạ thường giữa hai ông tác giả chuyên viết truyện dị.
- The Clown Puppet: Truyện ngắn về một người đàn ông liên tục phải trải nghiệm một hiện tượng mà ông ta gọi là các “chuyến viếng thăm”, bất kể có dời đi đâu.
- The Red Tower: Truyện ngắn về sự trỗi dậy, suy tàn, và rốt cuộc là biến mất hẳn của một nhà máy ma quái.
- Deformations:
- My Case for Retributive Action: Truyện ngắn về một anh nhân viên mới tại văn phòng đại diện một tập đoàn lớn, và những sự lạ anh ta gặp phải ở chỗ làm cũng như trong cuộc sống thường nhật.
- Our Temporary Supervisor: Truyện ngắn về nhân công tại một nhà máy nhỏ, thuộc cùng cái tập đoàn đã nhắc đến ở trên, và những trải nghiệm của anh ta tại đây khi công tác quản lý nhà máy được tạm thời giao vào tay một giám sát viên bí hiểm do hội sở phái đến.
- In a Foreign Town, In a Foreign Land: Một tập hợp bốn truyện ngắn cùng lấy bối cảnh ở một thị trấn tà quái vô danh gần biên giới phía Bắc, bao gồm His Shadow Shall Rise to a Higher House; The Bells Will Sound Forever; A Soft Voice Whispers Nothing; và When You Hear the Singing, You Will Know It is Time.
- The Damaged and the Diseased:
- Teatro Grottesco: Truyện ngắn về một thế lực hoặc tổ chức bí hiểm nào đó chỉ được biết đến dưới cái tên “Teatro Grottesco”, thứ theo lời đồn có thể khiến bất cứ nghệ sĩ nào tiếp xúc với nó đánh mất hết toàn bộ tài năng và nhiệt huyết nghệ thuật.
- Gas Station Carnivals: Truyện ngắn về một nhà phê bình nghệ thuật dường như đã bị nguyền rủa, và về một ký ức mờ ảo từ thời thơ ấu của ông ta.
- The Bungalow House: Truyện ngắn về một thủ thư tình cờ phát hiện ra một băng cát-xét lạ lùng trong một phòng trưng bày điêu tàn, và trở nên ám ảnh với nó cũng như tác giả của nó.
- Severini: Truyện ngắn về một người nghệ sĩ có bạn bè hay giao du với Severini, một kiểu triết gia lập dị nào đó, và những điều người nghệ sĩ ấy đã tìm hiểu được về cái ông này.
- The Shadow, the Darkness: Truyện ngắn về một nhóm người cùng quy tụ tại một thị trấn đìu hiu, dựa trên lời giới thiệu của một người bạn vốn đã trở thành nghệ sĩ điêu khắc nức tiếng năm châu sau một tai nạn khó hiểu.
Mặc dù một số truyện trong tuyển tập có móc ngoặc với nhau, nhưng liên kết của chúng khá lỏng lẻo (kể cả các truyện lẻ cấu thành các truyện bao quát), và nhìn chung, gần như tất cả đều có thể được đọc độc lập với nhau, và theo bất cứ trình tự nào anh em muốn.
MẠCH TRUYỆN/VĂN PHONG
Trước khi nhắc đến khoản cốt của Teatro Grottesco, trước tiên mình muốn đá sang hỏi anh em một câu thế này: anh em đã nghe đến SCP bao giờ chưa?
Trong trường hợp có anh em nào chưa biết, SCP về cơ bản là một cái dự án văn học mạng khổng lồ, do một cộng đồng fan đam mê mấy thứ kỳ quái kiểu X-Files chung tay tạo ra. Ý tưởng nền tảng của cái dự án đấy là trên thế giới này, có đủ thứ sinh vật, đồ đạc, thậm chí cả hiện tượng quái đản và siêu nhiên, hoặc tồn tại ngấm ngầm trong thế giới, hoặc đang thao túng nhận thức của vạn vật trên đời theo những cách khiến ta không thể biết được cái thực tại mà mình đang sống có nên được định nghĩa là “thực” tại không nữa. Biết về sự hiện diện của những thứ đấy, một tổ chức tên là SCP Foundation đã ra đời. Đội này chuyên đi lùng tìm những thứ đấy, và sẽ lập hồ sơ rất chi tiết về đối tượng, kể về nguồn gốc, đặc tính và cách kiểm soát chúng. Mỗi một đối tượng được gọi là một “SCP”, kèm một số hiệu hồ sơ. Anh em có thể thử ngó qua một cái SCP ngẫu nhiên ở đây: https://scp-wiki.wikidot.com/scp-1856.
Về cái dự án SCP này thì mọi người chủ yếu biết đến nó dưới dạng các cái hồ sơ lưu trữ, tức thứ anh em vừa được đọc nếu bấm vào cái link mình gửi, và đấy cũng chính là sức hút chủ đạo của cái dự án này: gợi cho mọi người cảm giác đang được truy cập hồ sơ tuyệt mật của một tổ chức bí hiểm, chứ không chỉ đơn thuần là đọc một câu chuyện do một tác giả sáng tác ra. Tuy nhiên, SCP không chỉ đơn thuần giới hạn bản thân trong định dạng cái kho hồ sơ điện tử nghiêm túc như thế. Nó còn có cả một chuyên mục dành cho các câu chuyện với cốt kiếc và nhân vật hẳn hoi, xoay quanh những chuyến phiêu lưu của các thành viên SCP Foundation trong quá trình họ tìm cách khống chế, lưu trữ, và bảo vệ (tức "Secure, Contain, Protect", viết tắt là “SCP”) mấy cái thứ kia, các thử nghiệm họ thực hiện đối với chúng, hoặc đơn thuần là việc một người dân bình thường nào đó tình cờ tiếp xúc với một SCP nhất định. Mấy cái này rất giống với kiểu truyện ngắn truyền thống, và anh em có thể tham khảo chúng nó ở đây: https://scp-wiki.wikidot.com/foundation-tales.
Và thằng Teatro Grottesco này về cơ bản chính là một tập hợp những cái truyện ngắn như thế.
Cụ thể hơn, ở trong mỗi truyện của Teatro Grottesco, ta sẽ có một ý tưởng trọng tâm quái dị nào đấy. Nó có thể là một vật thể, một con người, một tổ chức, một thứ máy móc, một hiện tượng, hay chỉ đơn thuần là một khái niệm được đề xuất ra, hệt như một cái SCP bất kỳ vậy. Chỉ có điều khác với SCP, đám này không được gắn mác, phân tích, kiểm soát, lập biên bản, hay bất cứ cái gì mang tính “chính thức” cả. Chúng nó chỉ tồn tại và gieo rắc sự phi lý, rối loạn cho bất cứ ai vô tình rơi vào vòng ảnh hưởng của mình mà thôi.
Và cái cốt của các truyện trong Teatro Grottesco cũng có thể tóm gọn bằng một cái câu như vậy: một ai đó vô tình lạc vào vòng ảnh hưởng của một cái SCP, và sau đó, thông qua hành trình của mình, nhân vật sẽ phô ra cho ta thấy cái sự phi lý và quái đản của cái SCP chủ điểm. Nói như thế thì nghe có vẻ hơi bị một màu, và quả cũng đúng là một số truyện trong này tái chế mô típ của nhau theo một cách hơi rõ rệt thật, nhưng tác giả Ligotti đã rất nỗ lực thay đổi phong cách sáng tác và hướng tiếp cận mỗi khi nhảy sang một truyện mới. Mấy thay đổi đấy không hẳn là có gì quá lệch nhau, và ta vẫn có thể thấy rõ đây là cùng một con người viết ra tất cả các truyện này (mặc dù "người" này nghe mùi hơi giống dăm ba ông tác giả cưỡi lên vai nhau, và trùm một cái áo măng-tô ra ngoài), nhưng chúng vẫn vừa đủ để tạo cho mỗi truyện một danh tính riêng, và không chỉ đơn thuần dừng giới hạn ở sự khác biệt về bản chất của các SCP mà truyện bàn đến.
Tỉ dụ ở một truyện, ta sẽ thấy Ligotti như triệu hồi Poe lên cầm bút, xoáy rất sâu vào tâm lý và điểm nhìn của nhân vật, cho ta thấy một hành trình lún sâu vào điên loạn, từ đấy tạo ra một câu chuyện hư ảo không rõ đâu là thực, đâu là giả. Ở truyện khác, ta lại thấy ông anh vẽ ra một câu chuyện đậm mùi creepypasta, với những dẫn dắt và khám phá rất “trực” và đơn giản, với ngay cả câu chữ sử dụng cũng có màu hiện đại và dễ tiếp cận như lời văn một tác giả kinh dị hiện đại. Rồi sang truyện tiếp theo, ta lại thấy bóng dáng Lovecraft lẩn khuất đâu đây, với những câu chữ hoa mĩ ngùng ngoằng (mặc dù không đến mức try hard như Lovecraft) được sử dụng để mô tả những nỗ lực thọc ngoáy một cách có chủ tâm vào những điều cấm kỵ và ma tà, để rồi vô tình chọc thủng một lỗ qua bức màn ngăn cách giữa thực tại và “thực” tại. Sang truyện khác thì ta lại thấy nét bút của Kafka thoắt ẩn thoắt hiện, với những sự loanh quanh luẩn quẩn, bế tắc ngột ngạt, không nhất thiết có gì siêu nhiên (hoặc ít nhất mới ban đầu thì thế) nhưng vẫn làm ta cảm thấy mình đang lạc sang một chiều không gian kỳ lạ.
Về chất lượng thì nhìn chung, các truyện trong này không hẳn đồng đều lắm. Sẽ có một số truyện tác giả úp mở và hứa hẹn này kia về cái bí ẩn, và xây kịch tính lên rất cao, nhưng lúc hé mở về nó thì lại cứ… thế nào ấy. Nó không hẳn là nhạt, nhưng mà không xứng với cái cách dẫn dắt từ trước đến nay. Nhưng ngược lại, cũng có những truyện thì mọi thứ luôn tăng tiến không ngừng, và mọi bước phát triển tiếp theo đều vượt trội so với những gì đã đi trước, dẫn đến một cái kết thực sự rất tương xứng với kỳ vọng đã được thiết lập ban đầu. Rồi thì ta có những truyện tác giả ngồi thuyết giáo khá là ê a, đôi khi nhắc lại những điều đã có từ một vài truyện trước, hoặc thậm chí đã có từ mấy đoạn trước trong chính cùng câu chuyện này, chưa kể cũng không được đưa ra theo một cách hấp dẫn cho lắm, khiến cho đọc hơi oải. Nhưng song song với đấy, ta có những truyện tuy cũng triết lý dông dài nhưng lại không tạo cảm giác thừa đến một chữ, luôn đưa ra các diễn giải mới hoặc khai thác mọi thứ từ một góc độ mới lạ. Xong lại có những truyện đọc xong kiểu “Goắt zờ hợi?”, và không phải theo nghĩa tốt, bởi hơi khó để hiểu truyện nó thực sự muốn nói cái gì, mỗi tội những cái được trưng ra chưa đủ để tạo hứng thú cho ta thực sự dành thời gian nghĩ tiếp. Mà đồng thời, cũng có những truyện đọc xong kiểu “Goắt zờ hợi?”, có điều theo một nghĩa rất tốt, bởi tuy hơi khó để hiểu truyện nó thực sự muốn nói cái gì, ta lại có được một trải nghiệm quá hấp dẫn để có thể bỏ ngang nó ở đấy. Nói chung là giữa các truyện của tuyển tập có tồn tại một độ vênh nhất định, và anh em tất sẽ không tránh khỏi việc cảm thấy một số truyện hay hơn hoặc chán hơn các truyện khác, dù nếu xét về mặt bằng chung, tất cả các truyện trong này đều ở mức khá ổn trở lên.
Mà tiện nhắc đến mấy cái “Goắt zờ hợi?”, Ligotti hay có xu hướng xây dựng cốt theo kiểu hơi mông lung. Anh em sẽ không đến mức cảm thấy rối beng rối mù về tất cả mọi thứ đâu, nhưng ở một số truyện sẽ phải tự bơi giữa một màn sương mù một hồi, rồi sau đó mới bắt nhịp được với câu chuyện. Lắm lúc, anh em sẽ có cảm giác như thể Ligotti không thực sự quan tâm đến việc viết truyện và xây dựng một mạch khám phá quy củ, mà ông anh giống như đang trưng ra một chuỗi khoảnh khắc bất ổn, nơi cái kỳ lạ len lỏi vào mọi khe kẽ nó có thể mò thấy được, hoặc chỉ đơn thuần thể hiện lại một giấc mơ mê sảng nào đấy mình từng có, rồi treo lơ lửng câu chuyện ở đấy và đi làm việc khác. Hầu như mọi truyện đều được gói lại theo một kiểu vừa đủ để anh em cảm thấy thỏa mãn với những gì đã nhận được, ngay cả khi nó có hơi lấp lửng, nhưng nếu có anh em thích kiểu truyện được giải quyết trọn vẹn, với mọi thứ vén màn rõ ràng, mọi người có lẽ sẽ thấy thất vọng với phân nửa số truyện trong này.
Ý TƯỞNG/THẾ GIỚI
Các thế giới trong mấy mẩu truyện của thằng Teatro Grottesco này nhìn chung có thể được chia ra làm hai kiểu. Cái thứ nhất là những truyện vẫn lấy bối cảnh ở thế giới hiện tại, với những không gian quen thuộc như một cái thị trấn nhỏ tiêu điều, một tòa văn phòng, một công xưởng nhà máy, một trạm xăng, hay thậm chí chỉ đơn thuần là một bãi đất trống không. Nhưng rồi sau đó, Ligotti sẽ dần giới thiệu những yếu tố và thực thể quái dị vào, và dần bẻ cong các cái hình ảnh bình thường đấy thành một thứ méo mó, dị hợm, và khiến ta nghi kỵ mọi thứ về thực tại mình sống.
Cái thứ hai là những truyện lấy bối cảnh ở một thế giới… gì đó. Nó có những điểm có thể gọi là tương tự thế giới bình thường của chúng ta, nhưng hoặc ngay từ đầu, hoặc chỉ trong một thời gian rất ngắn, ta đã nhận thấy rằng có một cái gì đấy, từ không khí, kiến trúc đến cách cư dân tương tác, không thực sự đúng về cái chốn này. Và trong quá trình theo chân nhân vật khám phá hoặc chứng kiến các sự kiện trong câu chuyện diễn ra, ta càng lúc càng nhận ra đây không phải là một nơi bị “nhiễm” chất quái dị, mà tự bản thân nó đã là một thứ quái dị rồi, như thể đấy là một thực tại song song với những quy luật cực riêng biệt.
Nhưng bất kể thế giới của truyện có thuộc kiểu gì (hoặc thậm chí kể cả nếu nó có là thứ gì đó nhập nhèm giữa cả hai), thì mọi thứ cũng vẫn được xây dựng một cách rất chất lượng. Ligotti có kiểu tả mọi thứ rất từ tốn, nhẩn nha, nhưng mà lại đầy chi tiết, luôn giúp ta hình dung được một cách rất sắc nét cái không gian nơi câu chuyện diễn ra là như thế nào. Còn về bản thân các cái yếu tố dị, tức mấy cái “SCP”, chúng nó cũng rất là đa dạng, chạy từ hiện tượng và thực thể vật lý cho đến những thứ mơ hồ, kiểu các khái niệm, ý tưởng, hay thậm chí là cái kiểu tương tác giữa con người với nhau. Chúng nó cũng có quy mô to nhỏ rất đa dạng, với có cái thì chỉ giới hạn tầm cá nhân, có cái thì lại là kiểu liên quan đến một tập đoàn hay băng đảng với độ phủ rộng, có cái thì như kiểu thần thánh quái vật kiểm soát toàn thực tại.
Dù quy mô và thể thức tồn tại có là thế nào, tất cả những cái đấy đều được giới thiệu dần dần theo một kiểu rất chiến lược. Ligotti không dành quá nhiều thời gian để xây dựng một “hồ sơ SCP” nghiêm túc về mỗi thực thể, sự kiện, hay cái khỉ mẹ gì đó làm nên câu chuyện, không bao giờ giải thích đầy đủ về chúng. Vẫn có những miêu tả sâu và sống động đến từng nét được đưa ra để ta cảm nhận được cái sự kỳ quái của bọn nó một cách chân thực nhất, nhưng vẫn không thiếu những sự ỡm ờ, giấu giấu ẩn ẩn để trí óc ta tự điền vào chỗ trống. Cũng chẳng mấy khi có lý do nào được đưa ra cho cái sự hiện diện của các thực thể ấy hay tại làm sao chúng nó lại vận hành/hoạt động theo cái nguyên tắc như thế, mà chúng nó chỉ đơn thuần tồn tại trong cái sự siêu thực, méo mó của mình, khiến ta vừa thấy tò mò, vừa thấy rợn người.
Về phần này thì cũng như với cái khoản cốt, sẽ có những thứ anh em thấy ưng ý hơn một số thứ khác. Có một số thế giới được dựng lên từ những ý tưởng tuy không hẳn là quá mới mẻ, nhưng lại được triển khai một cách rất ấn tượng, và khiến anh em bị cuốn rịt vào với hành trình khám phá nó. Có những cái thì kiểu hơi bị vanilla từ ý tưởng đến cách triển khai, không có gì quá đặc sắc để ta bấu vào. Cũng may là mấy cái làng nhàng chiếm số lượng rất ít, và không có cái nào thực sự có thể gọi là nhạt cả, thế nên kiểu gì thì kiểu, anh em nhìn chung cũng sẽ thấy ấn tượng với cách tác giả triển khai các thế giới của mình.
NHÂN VẬT
Về nhân vật thì thằng Teatro Grottesco này có cái kiểu hơi bị một màu. Họ trên lý thuyết cũng khá là đa dạng, chạy từ nhân viên làm việc văn phòng, nghệ sĩ lập dị, cho đến công nhân cơ xưởng, nhưng ai nấy đều có một cái kiểu na ná nhau về tính cách, thái độ với đời, thậm chí có khi còn cả lịch sử và hoàn cảnh sống. Anh em biết cái kiểu trong các truyện của Lovecraft, nhân vật chính gần như lúc nào cũng là một nhà tri thức hơi hao hao Lovecraft không? Trong cái Teatro Grottesco này, mọi người cũng sẽ có một cảm giác gần như thế, với mọi nhân vật đều gợi cho mọi người cảm giác là phiên bản self-insert của Ligotti, được ông anh cải biên đi một tí.
Về cá nhân từng nhân vật thì ta cũng thấy hiếm khi nào có ai được đào sâu vào khai thác. Đôi lúc cũng có người có quá khứ, hoài bão, xung đột nội tâm này nọ, nhưng chúng chỉ được lướt qua một tí mà thôi. Kết hợp với việc giọng điệu nội tâm của đội này thường mang một sắc thái lạnh lùng, đôi khi xa cách, ít khi bộc lộ cảm xúc mạnh mẽ như sợ hãi tột độ hay giận dữ, ngay cả khi đang mặt đối mặt với những điều kinh hoàng hay kỳ quặc, anh em sẽ thấy hơi khó hình thành được một kết nối cá nhân với họ.
Ở trong cùng một truyện, các nhân vật cũng chẳng khi nào thực sự có quan hệ sâu sắc với nhau, ngay cả khi trên lý thuyết, họ phải có một sự gắn bó khăng khít. Mọi quan hệ giữa người và người thường mơ hồ, lạnh nhạt, chẳng kém gì cái nội tâm của từng nhân vật lẻ. Họ có thể gặp gỡ, trò chuyện, hoặc tương tác với nhau rất thường xuyên, nhưng mọi tương tác đấy đều không nhằm xây dựng thứ gì giữa những con người này. Thứ nó làm chỉ là giúp làm bật hơn cái sự lệch lạc của hoàn cảnh, và cho thấy những thứ quái dị hiện hữu trong thế giới có ảnh hưởng kỳ lạ đến thế nào mà thôi.
Nhân vật trong này cũng hầu như rất thụ động, không mấy khi tự thân đi làm cái gì, mà chỉ toàn bị các sự kiện xảy đến với mình thôi. Có đôi ba trường hợp nhân vật chủ động thực hiện hành động, nhưng thường nó cũng không đem lại cái thay đổi gì lớn lao, hay tạo ra một chuyển biến gì đáng nói, mà chỉ giúp đưa ta đi sâu hơn vào các bí ẩn. Chính bởi vậy, ta sẽ có cảm giác ở đây, Ligotti không thực sự đặt nhân vật vào truyện. Ông anh đặt những con rối vào trong các tác phẩm của mình, và sử dụng chúng như những hình nhân trong một vở kịch kỳ lạ, một kiểu công cụ để phản ánh sự bất lực, nỗi sợ hãi, và sự phi lý của thế giới xung quanh.
Nhìn chung, nhân vật trong Teatro Grottesco không thực sự là một điểm nhấn của câu chuyện. Họ không phát triển, không chiến thắng, cũng không thực sự thất bại, mà chỉ tồn tại để chứng kiến và truyền tải cái kinh dị, cái phi lý mà tác giả muốn gửi gắm. Với Ligotti, nhân vật dường như cũng chỉ là một phần của bối cảnh và sự kiện, là như những tấm gương được ông anh đặt lên sân khấu, giúp sự bất ổn và méo mó của thế giới càng được thể hiện rõ hơn thôi.
TỔNG KẾT
Teatro Grottesco không phải là không có vấn đề. Có những lúc, ta có thể thấy truyện cố gắng nhắm vào một mục tiêu nhất định, nhưng kết quả cuối cùng thì lại hơi hụt hơi. Nhưng song song với đó, ta lại cũng thấy những lần thằng này đạt được mục tiêu đã đề ra theo một cách rất ngoạn mục. Xét tổng thể, đây nhìn chung là một tuyển tập SFF kinh dị được viết rất chắc tay, kế thừa truyền thống của những đại thụ đi trước trong khi vẫn phát triển được một nét gì đó riêng cho mình. Nếu ưng thứ gì có bối cảnh siêu thực, văn phong u tối ám ảnh, chú trọng kinh dị theo một lối tinh tế thay vì làm gì quá xôi thịt, anh em hãy ngó thử thằng này nhé.
***
Bài gốc được đăng trong group Hội thích truyện Sci Fi trên Facebook. Cùng ghé chơi group để thảo luận về bài viết hoặc đọc thêm các bài tương tự, bạn nhé.
↓